ДЕЛ ОД ПУБЛИКАЦИЈАТА „ОД ПАНОНИЈА ДО ЕГЕЈ“ ОД АКАДЕМИК АНТОНИЈЕ ШКОКЉЕВ – ДОНЧО И СЛАВЕ НИКОЛОВСКИ – КАТИН
Една од должностите на Аполон била да ги чува стадата кои боговите ги држеле во македонската Пиерија (Гревс, 1990, 21, X).
Етимолошки името на Аполон потекнува од палеобалканската глосологија, од зборот apollio, apollo – да погуби, да упропасти, да уништи, што била и намера на Хера со трудната Лето, неговата хиперборејска мајка.
Во антиката, Аполон бил многу популарен во егејско-балканската култура. Троја се споменува и во кариско-фригискиот мит за натпреварот во фрула меѓу Аполон и Марсија. Потоа, во Гигантомахијата на олимписките богови, па неговата активност со Дионис и Артемида и др.
Во хеленската митологија, Аполон е преземен со посредство на Крит и минојската култура, така што тој постепено ги потиснал разните локални хеленски божества. Во текот на времето тој станал бог не само на музиката и уметноста, туку и на смртта, поморството, колонизацијата, основач на градови, бог на сонцето, на светлоста, бог на мерката („ништо премногу“), на сознанието („запознај се самиот себе“), на законот и уметничката инспирација.
Од V век пред Христа култот на Аполон се шири во Италија, каде станал еден од најголемите римски богови, а најстарото култно место на Аполон (Appolinar) било во Рим каде, во 429 год. пред Христа, е изградено светилиште во негова чест. Воведени се свечени игри (Ludi Appollinares) во 212 год. пред Христа, а големиот храм на Палатина, во чест на Аполон, е подигнат во 28 год. пред Христа и бил поврзан со царската палата.
Во чест на Аполон се посветени светилишта (Дел, Делфи), храмови (Коринт), празници, питијските игри, претстави, статуи, фрески и друго насекаде во античкиот свет.
Во митологијата на Балканот и Егејот, сестра-близнак на Аполон е Артемида, ќерка на Хиперборејката Лето и богот Зевс. Артемида со Аполон често престојувала кај Хиперборејците (Пиндар во Олимпија, III, 2-3). Таа сакала да скита по планините сама или во друштво на нимфите. Од татка си добила вечна девственост, лак и стрела, а нејзини атрибути уште биле факелот и месечевиот срп.
Во митовите Артемида е строга божица, наклонета кон Амазонките, кои биле нејзини придружнички, била основач на култот и светилиштето Ефска Артемида. Во војната била на страна на Тројанците.
Нејзиното име Артемис е палеобалканско. Основата е ar, artios-тесно споен, близнак, чеден, девствен, пристоен и mis-Мичанка или artemis-свеж, здрав.
Во историскиот период, Артемида е божица на ловот, господарка на животните, пчелите, природата, изворот на децата, девствената младост, невиноста, посебно на хиперборејските девици. Таа засекогаш останала девица и на неа í се припишува природната смрт на жената. Во чест на Артемида се подигнати многубројни храмови низ сиот антички свет, многу статуи и разни други споменици на уметноста.
Како најмлад син на Лето и Зевс се наведува уште и богот Дионис, кој заедно со Аполон, Артемида и Хермес ѝ припаѓа на втората генерација олимписки богови (Гервс, 1990 год., 14). Други податоци го посочуваат Дионис како син на Зевс и Персефона или Семела. Во Хомеровата „Илијада“ (VI, 133 и понатаму) се наведува дека Дионис е роден во Ниса (Ниш) и тука Зевс им го предал својот син на чување на нимфите на оваа земја, под имињата Ниса, Бромеј итн.
Етимолошки неговото име е палеобалканска кованица од зборовите dios-бог и nisa-крај, брег, односно место во Тракија, Ниса, кое ѝ припаѓало на Пеонија. Дионис е значи „син на Зевс“ или „бог на Ниса-Ниш“.
Богот Дионис бил доен и воспитан од вилите на Ниса, кои потоа како Бромеј го вовеле свечено во баханалијското оро на празнување и оргии. Тој израснал меѓу жени, менади, тејади (нимфи) и баханилијки, кои останале покрај него. Кога тргнал во светот бил закитен со венци, бршлени (kissos) и ловор (daphni).
Бршленот му бил посветен на Дионис и каде што тој растел, таму еднаш престојувал и богот Дионис. Во слава на богот Дионис, во заливот Терма, денешен Солун, Кисеја бил негов храм, а баханалиите и хоровите трагичари биле восхитени од бршленот.
Дионис бил бог на вегетацијата, плодноста, оргиите и екстазата. Негови свети животни биле лавот и пантерот, а омилени билки освен бршленит биле лозата и смоквата. Тој имал многу пријатели и приврзаници, а негов противник, заради виното, бил кралот на тракијските Едонци, Ликург, кој немилосрдно го прогонил Дионис на планината Ниса и ја уништил виновата лоза.
Богињата Артемида
Заради тоа земјата Тракија станала неплодна. Дионис ветил дек земјата повторно ќе носи плодови единствено ако Ликург биде казнет. Бидејќи бил принуден да се опие од вино, во настап на лудило, Ликург ги убил својата жена и син. Тогаш Дионис го однел Ликург на Родопските Планини и го фрлил на пантерите.
Потоа Дионис со својата придружба, во која се наоѓал и неговиот воспитувач Силен, го започнал својот победнички поход, најнапред кај кралот Мид во Македонија, а потоа го обиколил целиот Балкан, Мала Азија, Италија, Шпанија, Египет и Индија.
Во ликовната уметност Дионис е значајно застапен. Покрај тоа тој е главен лик во трегедијата „Бахи“ од Еврипид (406 год. пред Христа) и во епот „Диониска“.
Како син на Аполон, во митологијата се споменува и Орфеј (Orphevs) (Aollodori, Bibl, I, 3, 2). Се раскажува, исто така, дека тој бил син на тракискиот и македонски крал Еагар, а подоцна самиот тој бил крал на овие области од Балканот. Негов роден крај е Лебетра, под Олимп во Македонија, каде бил погребан по трагичната смрт, а во негова чест е подигнат кип.
Орфеј е најпознатиот митски пејач, поет и свирач. Првите знаења за пеењето и свирењето ги добил од татка си Аполон, кој му подарил лира со седум жици. Силата на неговата песна и свирка била волшебна, господарела со ветровите и го топела снегот на високите планини. Орфеј ги советувал луѓето да го почитуваат Аполон Хелиј како најголемо божество. Со овој пример, како крал на Тракија и Македонија, честопати осамен, секое утро излегувал на врвовите на планината Пангеја да го поздрави богот на сонцето-Аполон, кому му служел и како свештеник. Необичното обожавање на сонцето, како „татко на сé“, потекнува од северен Балкан, т.е. Хипербореја.
Орфеј се смета за пронаоѓач на азбуката, основач на Дионисовите мистерии и науката за посмртниот живот на душата (Diosor Sic, I, 69, 92). Бил учесник во експедицијата на Аргонаутите, околу 1250 год. пред Христа, кога само благодарејќи на неговата помош биле пребродени многу потешкотии.
Митот за Орфеј најверојатно настанал во раниот VI век пред Христа, а во врска со сектата Орфичари за божествената природа на човечката душа и првобитниот грев. Заради гревот душата скита, но со екстаза, аскетизам и иницијација се чисти и се враќа на небото.
Орфичарите биле аскети, не јаделе месо и јајца и носеле бела облека. Сочувани се 87 орфејски химни, орфејската аргонаутика и многу уметнички дела, во Елада и Италија, од орфејскиот мит.
Продолжува
Пишува: СЛАВЕ КАТИН