Овој напис тврди дека тековната шанса мора да се искористи и дава насоки за решавање на спорот околу името на Македонија. Тврди дека кон спорот треба да се пристапи согласно начелата на слобода, одговорност и взаемно признавање. Во овој дух, двете страни треба да прават разлика помеѓу прашања каде се согласни дека се несогласуваат и оние каде треба да се согласат; треба да се согласат околу целта на нивните преговори; и треба да се согласат околу важните чекори и насоки. Исто така, треба да се согласат околу приказната дека Македонија е регион што го делат неколку држави, што мора да се воздржат од „монопол врз идентитетот.“ На овие основи може да се договори ново, трајно име, чие усвојување за меѓународни, не домашни потреби, може да се поврзе со членството во НАТО и преговорите за влез во ЕУ. Изборот на имиња се мапирани преку три нивоа, каде авторите го прикажуваат она што тие сметаат дека се добрите и лошите страни на секоја опција.
Кое треба да биде новото име на Република Македонија, моментално именувана на меѓународно ниво како Поранешна Југословенска Република Македонија (ПЈРМ)?
Ова прашање ги оптоварува не само нејзините односи со Грција, туку и до некој степен и стабилноста на Балканот уште од 1991 година. Додека Република Македонија (или ПЈРМ) го промовира начелото дека земјите треба да имаат право да го бираат сопственото име, Грците имаат легитимни прашања поврзани со идентитетот, историјата и геополитиката.
Ние сметаме дека денес постои шанса за решавање на спорот. Владите во Грција и Македонија се посветени на решение, и веројатно „домашно продавање“ на компромисите што треба да ги направат.
Новиот македонски премиер Зоран Заев се дистанцираше од она што некои го нарекуваа „кич патриотизам“ или „антиквизација“ на неговиот претходник Никола Груевски кој го спроведе проектот „Скопје 2014.“ На пример, уште од самиот избор Заев покажа подготвеност да ја земе во предвид загриженоста на Грција преку промена на името на скопскиот аеродром „Александар Велики“. Исто така, двајцата министри за надворешни работи, Никос Коцијас и Никола Димитров, се сретнаа и ќе се сретнат повторно за да разговараат околу можностите за решавање на спорот околу името.
Искористувањето на оваа шанса бара разговорите да се засноваат врз начелата на слобода, одговорност и заедничко признавање.
Слобода. Иако договорот треба да ги почитува историјата и идентитетот, луѓето мора да се ослободат од овие прашања. Историчарите не треба да се обидуваат да бидат дипломати, а дипломатите не треба повторно да ја пишуваат историјата заради нивни цели. Не смееме да бидеме заложници на различни читања на историјата.
Одговорност. Лидерите на двете земји, но, исто така, и јавноста во двете земји, имаат одговорност кон следните генерации кои треба да бидат ослободени од овој товар. Шансите може брзо да ги снема, а добрите намери да излезат од колосек додека страните ја губат целта од видикот. Сите компромиси се болни, сите создаваат ризици за политичарите, особено ако се работи за идентитетски прашања. Умерените мора да ги игнорираат обвинувањата за предавство и да постигнат договор заради идните генерации.
Заедничко признавање. Конечно, ова претставува вежба за заедничко признавање на достоинството и добрата волја. Со цел да бидат навистина трансформативни, секоја страна треба да ги признае не само идентитетските приказни, суверенитетските прашања и стравовите околу територијалниот интегритет на другата страна, но исто така и да ги прифати: Прифаќам и верувам дека го признаваш мојот суверенитет.
Ако ги прифатиме овие водечки начела, како истите да ги ставиме во функција?
Прво, двете страни треба да прават разлика помеѓу прашања каде се согласни дека се не согласуваат и оние каде треба да се согласат. Првиот вид на прашање ќе бара континуиран дијалог што ќе вклучува историски или културни комисии и слично. Овие прашања вклучуваат соодветни толкувања на историјата, толкувања што секако не се монолитни на секоја страна. Во овој кош се и грчките стравови од иредентизам од другата страна, не само околу територијалните амбиции, туку и навредливите тврдења, како што велат тие, за тнр „македонско малцинство“ во Грција.
Постојат добри причини да се верува дека овие грижи се неосновани (Пресуда на МСП од 5 декември 2011 година). Но, такви многу политизирани симболични преговори се однесуваат на поплаките на другата страна, не на сопствените верувања. Додека прашањата поврзани со иредентизмост може да се решат преку формална декларација во самиот договор, тие вистински може да се решат со текот на времето, преку градење на доверба и заеднички иницијативи во учебниците и слично.
За многу други работи двете страни треба да се согласат сега.
Второ, Преговарачките страни треба да се согласат околу целта на преговорите. Нешто како: целта на овие преговори е да се дојде до согласност околу здрава основа за идните соседски односи преку искрено заедничко прифаќање помеѓу двете земји и народи.
Трето, претстојните преговори треба да резултираат во важни чекори и насоки.
а) Важните чекори се поврзани со спорот за името и непосредните обврски. На пример, договор околу името веднаш ќе овозможи почеток на преговори за влез во ЕУ и кревање на ветото за членство во НАТО – и двете спроведени согласно новото трајно име.
б) Насоките се поврзани со процесот преку кој договорот се биде вграден на национално и меѓународно ниво (види спроведување подолу).
Што понатаму со името?
Двете страни тука треба да ја покажат својата креативност и храброст. Графиконот подолу го прикажува она што ние сметаме дека треба претставува опсегот на опции и нивните начела.
Мапирање на спорот околу името на Македонија
Ниво 1: Наратив
Страните треба да започнат со јасна приказна – дека ова е заеднички регион наследен од времињата што и претходат на ерата на “национална држава”. Ова е едноставно контроверзно. Конкретно, “Македонија” не е бренд, туку регион, чии граници се менуваат во текот на многу векови, регион кој денеска го опфаќаат три или четири модерни национални држави. Ова не е само техничко прашање за одделување на регионот (опфаќа многу држави) и една држава.
Првичниот конфликт меѓу двете земји е дека двете страни се наклонети кон “монопол на идентитет”. Грците ги сметаат за земја само Македонија, за да го негираат сопствениот македонски идентитет. Грците возвраќаат дека не треба да постои “Македонија” во името на нивниот северен сосед, претставува подеднакво очигледен обид да го монополизира македонскиот идентитет за Грција. “Македонија” не треба да биде монополизирана како маркер за идентификација од страна на било која од државите во тој регион.
Вистината е дека националните идентитети не паѓаат од небото или се искачуваат од земјата. Тие се конструирани, како и сите општествени феномени. Значи оваа приказна е за споделување на колективниот идентитет, која мора да ја споделат и поединци кои можат да изберат да се нарекуваат себеси онака што сакаат и од нивните земји.
Но, постои пресврт: како дел од споделувањето на севкупниот “македонскиот“ идентитет, ние мораме заеднички да ги признаеме и почитуваме нашите различни (националните) верзии на она што би можело да значи овој идентитет. Па така ние мора да се согласиме за да не се согласиме за историската важност на ова и на тоа тврдење.
Но, според истиот знак, треба да се согласиме за име кое ќе го одразува таквото признавање за сите страни. Грчките политичари имаат потреба од име кое ќе им овозможи да го задржат грчкиот печат над античкото минато на Македонија како регион за домашни цели, без оглед на тоа дали остатокот од човештвото се грижи. На ист начин, нивните северни соседи треба да се уверат дека Грција ќе престане да ги брендира како Срби или Бугари. Нека бидат слободни оние кои сакаат да се прогласат: И јас сум Македонец.
Ниво 2: Начело – варијации на Македонија +
Од општата идеја за “заеднички регион“ има многу имиња. Ние вклучуваме три генерички категории:
Првата е сегашното уставно име на земјата на пр. Република Македонија, која аргументирано не го оспорува правото на другите за името на ист начин како “Република Ирска“ која не тврди дека е целиот остров на Ирска. Поборниците за неменувањето на името тврдат дека регионите се региони и државите се држави. Но, Грците од своја страна го разбираат ова како технички и неискрен аргумент што го остава проблемот со идентитетот недопрен. Тие не ја читаат “Република” (Р. Македонија) како квалификатор за монопол на идентитет. Впрочем, голем број земји ширум светот се “Република”, која е секогаш преведена со едноставно име. Кој денес ја нарекува Француската Република освен Франција? Секако постои држава Луксембург и провинција Луксембург која е дел од Валонија во Белгија. Но, ако некој се претстави дека е од Луксембург, колку ќе претпостават дека би можел да биде од Белгија?! Ова не се среќни очекувања за грчката страна. Со други зборови, за да се задржи статус кво, најдобро е во грчката страна да гледа како на “заеднички идентитет со хиерархија” и уште полошо само како верзија на “монопол на идентитетот”.
Остануваат уште двете категории, кои подразбираат квалификација на името Македонија преку сложено име или задржување на “Република”, а потоа да следи сложено име.
Ниво 3. Опции – Одредници за означување на различни ентитети
Овде повторно имаме три категории, и секој дозволува да има одреден пристап за разликување на регионот на Македонија и засегнатата држава и секој се приближува на предизвикот на “споделување на идентитетот” на поинаков начин.
Една одредница е да се остави “Република Македонија” недопрена, како во Република Македонија (Скопје), опција која беше прифатена од двете страни во различни периоди. Оваа опција има предност во востанувањето на едноставен и точен амандман на сегашното име. Но, некои од грчката страна се плашат дека додавката “Скопје” ќе има магично својство на прогресивно исчезнување со текот на времето, како самата “Република“.
Може ли вакви загрижености да се решат во договорот? Еден алтернативен начин да се остави непроменета “Република Македонија” би била одредницата однапред, на пример, “Северна Република Македонија”. Но, оваа опција може да изгледа нелогично и збунувачки, бидејќи не постои “Јужна Република Македонија”.
– И Грција и ОН официјално ја поддржуваат идејата за сложено име како одредница уште од средината на 1990-тите. И Сајрус Венс, првиот посредник за името на ОН, очигледно предложил поголем број можни варијанти, но сепак во тоа време ниту една од нив не била прифатена. Многу луѓе од двете страни се спротивставуваат на сложено име, иако тоа би можело да биде најочигледниот компромис. Поконкретно:
– Со Славо-Македонија се прави разлика врз основа на етничка припадност, Славо-Македонци наспроти Грци, но, исто така, наидува на директно отфрлање од страна на населението кое не се идентификува со словенското потекло или на други етнички заедници во земјата (претежно етнички Албанци), како и на проблематичните основи за градење на нација на етнички, наместо на граѓански темели. А никој не би бил задоволен доколу се прошири името за да гласи Славо-Албанија Македонија.
– Бидејќи натписов има врска со географија и територија, со останатите предлози се обидува да се лоцира самата Република како Вардарска, Горна, Северна, Централна, дури и Европска Македонија. На некој начин, тоа се едноставни географски описни придавки, кои своевремено биле и фаворизирани од грчката страна. Вардар (кое исто така може да направи забуна бидејќи тоа е и грчкото име за реката Аксиос) може да предизвика повеќе проблеми отколку што може да реши, бидејќи голем дел од сегашната територија на земјата бил под администрација на Србите како Вардарска Бановина пред Втората светска војна. Тоа би служело како потсетник на етничките Албанци за нивниот „несреќен“ статус во тоа време. На Северна и Горна (со различна конотација) до сега се гледа како на понеутрални географски варијанти, кои не се навредливи за која било страна, а и се прифатливи за Албанците. Разбирливо, тие можат да бидат оспорени од гледна точка на Бугарите, каде Западна како придавка би дала поточен опис. Но, и така Бугарите имаат за што друго да се грижат повеќе отколку за името. Иронично, но одредницата Централна Македонија има предноста бидејќи придавката „централна“ е позната по својата двосмисленост (на пример Централна Европа, која всушност е Источна Европа) и има и позитивна конотација. На некои им се допаѓа и Европска Македонија, која се однесува на европската перспектива и ориентација на земјата, но во тој случај што би се однесувало на Македонија која не е европска?
– Исто така, Нова или Нова Македонија се потпира на хронологија и на фактот дека државата била создадена или во 1945та како држава во Југославија или во 1991 година како независна држава по распадот на Југославија, но во секој случај тоа следувало после другите држави кои исто така припаѓаат на она што тука се однесува на регионот Македонија. Поддржувачите, меѓу кои сме и ние, тврдат дека ова едноставно потенцира факт и дава позитивна конотација, како Њујорк (NEw York) или Нов Зеланд (New Zealand). Освен тоа што потенцираат дека така се вика еден дневен весник, противниците стравуваат дека оваа опција имлицира на напуштање на древната врска или корените на земјата од големата преселба на Словените во 9-от век. Покрај потенцирање на тоа дека Македонија е граѓанска нација, а не етничка, името Нова Македонија би содржела порака: ова е модерна нација која гледа кон иднината, а не во минатото. И на крај, со Нова Македонија јасно се кажува: Да ги оставиме кавгите за наследството на Александар Велики зад нас.
– Трета варијанта е пред секој од овие предлози да стои Република, чија што предност е што веќе е познато поради домашната употреба на статус кво името на Република Македонија.
Имплементација: Услови за успех
Дали една од многуте варијанти е прифатлива за страните?
Според нас, да, но под три сета на услови.
Првиот услов е во врска со приказната со која е проследен. Дека ова е име за помирување и споделување на регионот Македонија (ниво 1) и затоа е наменето за меѓународна употреба: не задира во животите на луѓето или не им одредува како треба да се викаат себеси и нивниот јазик. Тоа нема поврзаност со себедефинирање, туку е за официјално надворешно дефинирање. Грците ќе мора да прифатат дека нивните северени соседи исто така се нарекуваат „Македонци“, а истовремено Македонците ќе мора да прифатат дека Грците не треба да чувствуваат закана од кое било постојано меѓународно име за кои тие ќе дадат согласност. Приказната исто така треба да потенцира што всушност ќе се смени, односно дека нема да дојде до менување на име на земја, туку ќе се овозможи усвојување на постојано меѓународно име за да се замени привременото име за меѓународна употреба (Поранешна Југословенска Република Македонија).
Вториот сет на услови е дека придобивките од усвојувањето на ова ново име ќе бидат опипливи, од голема важност и видливи уште веднаш: итно членство во НАТО, почеток на пристапни преговори со ЕУ, пристап до фондови на ЕУ и поддршка, како и други можности за соработка. Разни планови биле подготвени низ годините, кои помалку или повеќе ставаат акцент на редослед за да се надомести за недостатокот на доверба меѓу двете земји во оваа фаза (за Скопје, Атина е моќен сосед кој може да го искористи неговото право на вето за членство во НАТО и ЕУ во секое време. Атина, пак, е загрижена дека кога ќе ја изгуби таа предност, тогаш Скопје ќе може да го прекрши договорот за името кој ќе биде донесен без никакви последици). Еден од плановите на ЕСИ предлага промената на името пред да биде усвоена во Уставот треба првично да се употребува во меѓународните односи (таму каде се употребувало ПЈРМ), за потоа да биде внесено во македонскиот Устав (име за општа употреба – ерга омнес), а би се организирал референдум пред земјата да влезе во ЕУ. Прашањето би било: дали се согласувате да станете дел од ЕУ под ова име? Позитивната страна на овој пристап е тоа што се дава можност и двете страни да ја одржат својата предност додека дојде до тој момент. Негативната страна е што прашањето не би се решило брзо. Исто така, членство во ЕУ нема да биде реалност и во наредните десет години. Постојат и други опции кои ќе подразбираат да се организира референдум веднаш по склучувањето на договор каде граѓаните на Македонија би биле прашани дали се согласуваат да се започнат преговори со ЕУ и членство во НАТО под ова постојано име, кое ќе биде усвоено во Уставот. Ваквиот потег би бил поризичен, но истовремено и појасен за јавноста.
И на крај, третиот сет на услови имаат врска со оној тип на градење на доверба и дијалог за прашањата со кои и двете страни се согласиле дека не се согласуваат во одреден момент, како е наведено на почетокот. Јасно е дека со стравот од иредентизам не може да се справи преку името, туку само преку процес. Секој од опциите за име наведени погоре (ниво 3) може да биде протолкувано како оставање на простор за иредентизам или за отварање на простор за меѓусебен дијалог во иднина: тоа ќе биде оставено на идните иницијативи и на реалната и вистинска практика на меѓусебно признавање.
На крај, ова не е само приказна за приближување, ова е и приказна за помирување кое изискува визионерска и широка размена меѓу двете општества. Согласно на ова, би сакале да предложиме уште една симболична сугестија покрај горенаведеното сценарио. Зошто да не се изгради нов Центар за македонска размена на место на самата граница меѓу трите земји. Доколку некој дојде на посета денес, несомнено ќе добие впечаток дека е пустелија (во близина на Тумба на Беласица). Во светот има околу 160 тромеѓа. Еден од најубавите е тромеѓето на водопадите Игуази помеѓу Бразил, Аргентина и Парагвај. Зошто да не го претвориме нашето балканско тромеѓе во симбол на регионален идентитет кој го споделуваме сите и е во заедничка сопственост, симбол на транснационално помирување?
Ветон Љатифи и Калипсо Николаидис