Покрај загинувањето на голем број луѓе, во центар на вниманието беа и материјалните штети кои се неизбежни при вакви непогоди. Ужасна беше и состојбата на музеите и спомениците на културата кои беа и се од голема важност за Македонија. Уште истиот ден откога се дознало нешто повеќе за скопската трагедија, во организација на Железничкиот музеј во Белград, кустосот на овој музеј, Миодраг Хаџи Ристиќ, заминал за Скопје со цел да види во каква состојба се наоѓаат музеите и спомениците на културата.

Утрината на 26 јули 1963 година (како и секое утро) во шест часот слушав вести на радио и дознав дека во Скопје нешто се случува, вели Миодраг Хаџи Ристиќ кој во тој период бил кустос во Железничкиот музеј во Белград. По моето доаѓање на работа, тогашниот директор на Музејот ми нареди веднаш со одреден тим да заминам за Скопје. Немаше кој да оди затоа што повеќето луѓе чувствуваа страв, а исто така никој од нив не беше скопјанец. Кога пристигнавме во Скопје се вчудоневидовме од страотната глетка и тогаш ни стана јасно што се случило со Скопје - вистината беше дека го погоди катастрофален земјотрес. Како дел од Железничкиот музеј веднаш отидов на Железничката станица каде што се одржа состанок на кој се донесоа неколку парцијални одлуки што да се прави со станицата. Дали таа да се обновува или не. Меѓутоа, поради тоа што сум скопјанец многу ме погоди вистината кога дознав дека многу мои роднини и пријатели се наоѓаа под урнатините. Кога се вратив во Белград некои од моите колеги ме прашаа дали ги видов музеите, но на почетокот бев многу загрижен за фамилијата која ми погина, воопшто не обрнав внимание на тој проблем. Веднаш по второто мое доаѓање во Скопје ги обиколив разурнатите објекти и тие фотографии кои се наоѓаат во мојата книга "Музеи и споменици на културата на Скопје по земјотресот од 26 јули 1963" се токму од тогаш.

По враќањето во Белград господинот Хаџи Ристиќ бил повикан да каже каква е состојбата во Скопје, а неговиот одговор бил дека некои од објектите веќе не постојат.

Единствено нешто што остана беше Етнолошкиот музеј. Се друго беше урнато, испукано, уништено, објаснува господинот Хаџи Ристиќ. Иста беше состојбата и со спомениците на културата.

Со оглед дека господинот Хаџи Ристиќ е скопјанец и дека веќе бил директор на Музејот на град Скопје, одлучено е тој да биде врската меѓу Скопје и Белград.

Ме пратија во Скопје, но право да ви кажам скопјани немаше, сите беа испобегани, вели господинот Хаџи Ристиќ. Не можеше да се најде ниту еден мој колега затоа што скоро сите беа отидени или во Маврово, или во Охрид или пак на некое друго, трето место. Одвај се собравме неколкумина и започнавме со расчистување на Музеите. Започнавме прво на Кале. Се согласивме сите оштетени предмети да ги испратиме на конзервација затоа што нашите лаборатории и општествени институции беа вон функција.

По извештајот на Хаџи Ристиќ за состојбата во Скопје, Сојузот на музејските организации на Југославија решил да испрати група од стручни лица од поранешна Југославија, поточно од градовите Љубљана, Нови Сад, Загреб, Сараево итн.

Затоа ги замоливме сите поголеми музеи од Љубљана, Загреб, Сараево да ни излезат во пресрет и да ни дадат помош, додава господинот Хаџи Ристиќ. Од нивна страна беше позитивно одговорено, така што секоја недела јас носев по одредена делегација од овие градови кои ќе ги прегледаа предметите и остатоците кои беа за реставрација и ги носеа во тој музеј кој е најдобро подготвен. Меѓутоа, некои од нашите музеолози се лутеа и мислеа дека работите ќе се земат и нема да се вратат, но тие не беа во право. Инаку, мојата забелешка нашите музеолози многу лошо ја примија. Сите овие луѓе од Љубљана, Загреб, од Нови Сад, Белгред ги сместуваа на места каде што не доликува. Трчав да молам, сепак луѓето дошле да ни помогнат, а од нашите имав одговор дека се исплашени. Го разбирав тој страв во нивните очи, меѓутоа и тие кои дојдоа исто така чувствуваа страв, но сепак ризикуваа. Оставија семејства за да му помогнат на Скопје. Цел свет доаѓаше да помогне, а нашите не беа подготвени. Сме спиеле на земја кај стадионот, а место перница, стававме кондури под глава. Цела ноќ слушавме како се уште земјата бучи.

По неколку дена биле поставени шатори, но повторно тимот кој беше дојден за помош никој не го повикал, ниту пак му понудил некакво сместување или храна. Шаторите биле наменети за скопските музеалци што било голема навреда за господинот Хаџи Ристиќ и за неговите колеги од музеите од поранешна Југославија. Како што вели господинот Хаџи Ристиќ, тоа било страшна неподготвеност. Луѓето не сакале да ги сфатат дека и тие требало да бидат згрижени како некои други нивни колеги.

Со мојот тим вадевме луѓе од урнатините на Сули ан, а Французинки и Англичанки ни ставаа маски и не прскаа со средство затоа што веќе постоеше опасност од некаква зараза, објаснува господинот Хаџи Ристиќ. Немаше каде да се избањам, па отидов кај едни мои пријатели, но и тука стравот од повторно тресење на земјата победи. По ова ме повикаа на разговор во Сојузното министерство каде ми приговараа за моите постапки во Скопје. Сите овие лоши појави оставија неубави спомени за луѓето од страна.

Господиниот Хаџи Ристиќ книгата ја напишал веднаш затоа што требало да се информира УНЕСКО за се што се случило во Скопје. Претставниците на УНЕСКО под итно побарале да им се испрати документација и фотографии од кои дел се внесени и во книгата.

Тогаш кога УНЕСКО го доби она што од нас го побара, веднаш пристапи кон помагање на Скопје, вели господинот Хаџи Ристиќ. УНЕСКО не само што помогна финансиски, туку и извонредните археолошки и етнолошки експонати ги зема, ги конзервираше и реставрираше и, секако, потоа ги врати. Ова беше единствената книга која тогаш беше издадена и се остана само на неа. Не знам од кои причини книгата не се издаде ни на македонски, ниту пак на кој било друг јазик. А доколку се издадеше и доколку се испечатеше во неколку илјади примероци, таа ќе го обиколеше светот и луѓето ќе знаеја што му се случило на Скопје. Постоеја многу ветувања, но од нив ниедно не се реализира.

Домот на Армијата, попознат како Офицерски дом, и ден-денес кај луѓето од постарата генерација буди сеќавања за едно убаво време кога во него се правеле голем број игранки. По земјотресот тој бил разрушен само во предниот дел.

За овој објект би се вратил малку назад во времето, додава господинот Хаџи Ристиќ. Кога бев директор на Музејот на град Скопје во 1958 година имав изработено дисертација со која заминав во Турција. Таму најдов документ дека на тоа место постоел незнабожечки храм изработен од камен и мермер. Меѓутоа, се појавува христијанството (секоја религија ја негира претходната) и врз тој безимен храм се гради една црква. Постои документ дека кога дошле Германците во дворот на таа црква имало гроб на сопругата на некој гроф, а кога тие си заминале гробот го префрлиле во Германија. Истовремено со доаѓањето на Османлиите во 1392 година кога го заземаат Скопје, се кренала Бурманли џамија. Во 1912 година доаѓа српската власт и прво и основно што & било е да се урне џамијата и во 1926 година се урива и на нејзино место се гради познатиот Офицерски дом. Кај темелите на тој простор имало јаз кој влегувал во Вардар кај Камениот Мост. Се претпоставува дека таа вода доаѓала од темелите така што кога се случи земјотресот, се урна само градбата која била над водата.

Според господинот Хаџи Ристиќ колку такви згради (Народната банка, Народниот театар) тогаш можеа или не да се поправат, тоа е веќе друго прашање.

Зошто се потполно урнати овие објекти по земјотресот со сигурност не можам да тврдам, но постоеше мислење дека требаше да се урне се што е од времето на српското владеење, додава господинот Хаџи Ристиќ. Мислењата донекаде може да се оправдаат од политички причини, а донекаде е апсолутна глупост. По земјотресот, да знаете само какви убавини, односно делови од објекти беа фрлени во реката Треска, затоа што никој не водеше грижа. Најлесно беше да се земе и да се фрли. Но, како и да е, земјотресот што ни се случи беше вистинска трагедија која и ден-денес и по четириесет години претставува рак-рана за градот Скопје.

(Крај)