ВЕЛЈАНОВСКИ: Некако стана практика кога се одбележуваат јубилеи на востанија или на други историски настани тоа да се поврзува со државноста. Имавме дури и случај кога Стогодишнината од основањето на ВМРО во 1893 (ТМОРО), исто така од некои политички субјекти кои се прогласија за нејзини наследници, во 1993 година да ја третираат како стогодишнина на македонската државност. Па тоа малку збунува, не само кај нас, туку и надвор од нашата земја кај луѓето што ја проучуваат и ја познаваат нашата историја. Ним тоа им заличува на романтизам. Борбата за држава и за државност е едно, а создавањето и постоењето на држава е друго прашање. За мене е поприфатливо да биде "сто години Илинден и борба за држава", бидејќи како што е познато во 1994 година по повод Педесетгодишнината на АСНОМ, ние одбележавме 50 годишнина од македонската држава, а подоцна и некои понови датуми поврзани со самостојноста, сувереноста и независноста на Република Македонија. Во Македонија, тоа можеме да го прифатиме како лого, како желба за слобода и држава која не сме ја имале, но не како историска реалност, не како одбележување на стогодишна државност.

ВЕЛЈАНОВСКИ: Илинденците, а особено Гоце Делчев, добро процениле дека ослободувањето на Македонија треба да биде нејзино дело и за тоа дело се жртвувале. Илинденците, како и самиот Илинден, одиграа значајна улога во нашата историја. Сите подготовки за борба, идеолошките трансформации подоцна, се одвиваа во името на Илинден и Илинденците. Во НОВ на Македонија 1941 - 1945 учествуваа и активни учесници во Илинденското востание. Но, и тие што не биле тоа, едноставно така се чувствувале, бидејќи се чувствувале како дел од таа борба и таа идеја. Тие млади луѓе во името на Илинден гинеа или загинаа за слободата, зашто нивните претходници за вечност ги испишаа своите имиња во историјата, во народната песна, а некои и во симболите на современава држава.

ВЕЛЈАНОВСКИ: Има спротивставени мислења по ова прашање. Историски факт е дека Никола Киров - Мајски го напишал текстот на Манифестот на Крушевската Република во литературно дело дваесет години подоцна по сеќавање. Јас лично мислам дека постоел таков документ. Некои колеги не се согласуваат. Мајски уште неколку пати подоцна изјавувал и запишал дека имало таков манифест и тој го возобновил по сеќавање, бидејќи и тогаш, во 1903 во Крушево, го пишувал или учествувал во неговото пишување. Има индикации дека го има во Цариградските архиви или и на некое друго место. И за "Црешовото топче" се негираше дека постои, но еве нашите колеги од Воената академија го пронајдоа во Цариград, тоа е донесено во Република Македонија и ќе ја увеличи прославата на Илинден. Затоа не смееме да бидеме категорични дека немало Крушевски манифест, кога се знае дека имало некакво обраќање, едно или повеќе, сеедно. Треба да се истражува и тоа прашање, но независно од тоа, нам ни останал духот на Манифестот, на кого се повикувала и историографијата и борбата за слобода и држава.

ВЕЛЈАНОВСКИ: За да се каже кој бил во право од денешен аспект тоа е тешко прашање. Но, било очигледно дека големата и моќна Османска империја не била подготвена да прави натамошни отстапки и на Македонија да & даде автономија по мирен пат. Големите сили, кои можеле тоа да го изнудат од Турција, како на пример Русија, не биле подготвени за тоа, дури биле и против, затоа што тоа непосредно не ги засегало нивните интереси.

ВЕЛЈАНОВСКИ: И други значајни настани во НОВ 1941 - 1945 се поврзувале со 2 август - Илинден. Во 1943 година во Отешево, на 2 август бил одржан состанок, наречен Преспански состанок, кога се донесени две исклучително важни решенија: да се пристапи кон формирање на македонска НО војска и да се пристапи кон создавање на антифашистичко собрание на народното ослободување на Македонија. Тоа собрание се одржало на 2 август 1944 година во Прохор Пчински, исто така да го симболизира местото на Илинден во борбата за слобода. Поднесените реферати на Првото заседание на АСНОМ, Манифестот на АСНОМ, и некои од другите документи, изобилуваат со повици за слобода во името на илинденските настани и идеи. Сето тоа се правело за да се покрене младиот човек кон новиот - победоносен Илинден. Најпосле Илинден - 2 август на тоа заседание е прогласен за "народен и државен празник на македонскиот народ и македонската држава како симбол на сите негови борби за неговото конечно ослободување од вековното ропство…".

ВЕЛЈАНОВСКИ: Мислам дека долго се чекаше со што ненамерно се минимизира значењето на Илинден. Мислам дека државните органи и институциите од областа на културата и науката, но и други субјекти, доста направија, и покрај материјалните тешкотии, Илинден достоинствено да биде одбележан. Чувствувам дека за сметка на манифестационите, требаше повеќе внимание да им се даде на истражувачките активности, да се поддржат и објават трудови кои се резултат од истражувања поврзани со овој величествен настан. Не видов барем еден конкурс за ученици или студенти за творби на оваа тематика.

ВЕЛЈАНОВСКИ: Како научен работник не можам да имам доволно информации за се што се случуваше. Ние историчарите одиме зад настаните, но нашите оценки треба да бидат последни и валидни, значи засновани врз документи. А тие се уште не се достапни. Сепак, чувствувам дека постои меѓусебна недоверба и нетолеранција, која не е од вчера. Верските разлики го прават своето. И тоа што се случи беше резултат на таа меѓуетничка нетолеранција и недоверба. Сепак, мислам дека јакнењето на економската основа ќе ги намали меѓуетничките тензии, верувам и апетитите за менување на границите и дека ќе ја отстрани помислата дека некој друг некому му е виновен за неговите проблеми. Секоја етничка заедница ќе мора да сфати дека со војна повеќе не ќе може да се менуваат нештата. Не сум убеден во тоа дека тие што ги предизвикаа воените настани 2001 се задоволни од тоа што го постигнаа потоа, зашто многу од тие права ги имаа и во 1945 година. Тоа е доказ дека со оружје не ќе може да се постигне се што се сака. За тоа барем ние на Балканот имаме доволно историско искуство. Зашто национализмот на помалите народи е опасен, но на поголемите е уште поопасен и не само за сопствената средина. Па овде би заклучил и во врска со едно претходно прашање, а тоа е дека сега, по сто години, зборовите на Мисирков за мирољубивост искажани во книгата "За македонските работи" објавена 1903 година стануваат и реалност и потреба.